Bayramlar, dini ve milli olmak üzere, Milletlerin topluca kutladıkları, özel önem verdikleri, gelenek ve görenekler çerçevesinde neşe ve sevinç içerisinde bulundukları müstesna günlerdir. Bu özel günlerde, insanlar arasındaki sevgi ve saygı, zirveye ulaşır; dargınlıklar, kırgınlıklar unutulur, kardeşçe kucaklaşılır. Hoşgörü ve barış ortamında yaşanılır. 

    Türk milletinin bayram gelenek ve göreneğine, bayram kültürüne baktığımızda; bayramların, atasözlerimize, deyimlerimize, türkülerimize, ağıtlarımıza girdiğini, şairlerimizin şiirlerine, yazarlarımızın hikâye ve romanlarına girdiğini, görmekteyiz. Gündelik yaşantımıza, gelenek ve göreneklerimize, acılarımıza, sevinçlerimize, coğrafyamıza girdiğine, çocuklarımıza ve yerleşim yerlerimize isim olarak verildiğine tanık olmaktayız.

 Dinimize, dilimize coğrafyamıza giren, kültür hayatımızda böylesine önemi bulunan Bayram nedir?

Bayram, Türkçe bir sözcüktür.

Büyük Türk Bilginli Kaşgarlı Mahmut, Divani Lügat-it Türkî’sinde bayram sözcüğü, “bedhrem” olarak geçmekte “neşe ve sevinç günü” şeklinde açılımı yapılmaktadır. Sözlüklerde de bayram, “neşe ve sevinç günü, dini ve milli bakımdan hususi değeri olan ve milletçe kutlanan gün veya günler” olarak tanımlanmaktadır.  

Türk Millet’inin İslam Dinini kabulünden sonra, âlimler ve şairler arasında “Bayram” kelimesi yerine “lyd” kelimesi de kullanılmıştır. Ama halkımız tarafından “Neşe ve Sevinç Günü” olarak Bayram, adeta matem kelimesinin karşıtı gibi kullanılagelmiştir.

Bir çilenin, bir hasretin bitimidir sanki bayram. Bayram, birçok deyim ve atasözümüzde de neşe ve sevinç kaynağı şeklinde yer alır: Sebepsiz yere sevinmeyi “Bayram değil seyran değil” sözleriyle; beklenmedik ve alışılmadık şekilde bir başkasına sevgi gösterisine bulunmayı,”Bayram değil, düğün değil, eniştem beni niye öptü?”şeklinde şaşkınlık ifadesi olarak belirtiriz. Dostlarını seyrek ziyaret eden, ortalıkta pek görünmeyen kimse için “Bayram ağası” bayramdan önceki gün ve günler için ”Bayram arifesi” bayram nedeniyle hizmet sektöründe çalışıp kendilerine hizmet edenlere verilen paraya “Bayram bahşişi” gerektiği zaman yardımını esirgeyen, gerekmediğinde de yardım etmeye kalkışan kişi için ”Bayramdan sonra getirdiği kınayı kıçına yak” diyerek tepkimizi gösteririz. Sevinçli hali “Bayram etmek” sevinçli kimselerin bir arada olmaları halini “Bayram yeri” tabiriyle, etrafa aldırış etmeden uygun olmayan yer ve zamandaki sevinç gösterisini “Deliye her gün bayram” deyimlerimizle tasvir ederiz. Herkesin üzüldüğü bir olaya sevinenin durumunu “At ölür, itler bayram eder” atasözümüzle, riskli bir işe girmenin ve etraftan yapılan uyarılara aldırış etmeyenin ve bu yolda gelebilecek mükâfat ve felaketi kabullenin durumunu “İnsanın biri idamlık, biri bayramlık iki gömleği olmalı” diyerek kararlılığı ifade ederiz.

Atasözlerimizin, deyimlerimizin yanında yine günlük yaşantımızda kullandığımız bayrama dair tabirlerimizden bazılarını da “Bayram günü, bayram arifesi, bayram ertesi, bayram sonu, bayramlık, bayram şekeri, bayram tebriki, bayram ziyareti, bayram izni, bayram tatili, bayram sıkışıklığı, bayram eğlencesi ve bayramlaşma” şeklinde sıralamak mümkündür.

Bayramlarımız, türkülerimizde de yerini almıştır. Hem de yoğun olarak… Sevilen kimse ile birlikte olmak ve vuslatın tadına varmak “Bugün bayram günü âlem eğlenir/Sen, bizim yaylaya gel başın için.” türküsü ile bir yalvarış olarak ifadesini bulur. Bir başka yalvarış da Kızılırmak için söylenen türkümüzde dile gelir: “Kızılırmak, can incitme sen bugün/Mübarek günlerde sel bayram eder/Kitabın kavlince dağlar al giymiş/Karışmış çiçeğe çöl bayram eder.”  Çukurova’da baharın gelişini ve tabiatın yeşile bürünmesini “Çukurova, bayramlığın giyerken” dizeleriyle dile getiren hemşehrimiz Karacaoğlan, bir başka şiirinde de “Bayram geldi yine eller giyinir/ Öksüz olanlar da ele bakar yerinir/ Kitaba baktım ki, yollar görünür/ Gel oldu gidelim bizim illere” diyerek, gurbette bayram yapmanın mahzunluğunu dile getirir.

Yalnızlık, anlatılmaz ancak yaşanır. Ciltler dolusu kitap yazılsa, şu iki mısralık türkünün insan ruhunda açtığı yalnızlık ve kimsesizlik duygusunu sanırım ifade edemez: “Bayram gelmiş neyime/Kan damlar yüreğime.” Yalnızlık, bir başka türkümüzde de “Bayramdan bayrama bir mektup gelir/ Kâğıt ağlar, kalem ağlar, pul ağlar” şeklinde ifade edilerek kendi yalnızlığına eşyanın acıması, ortak olması duygusu sergilenir.

Ne var ki, bugünkü bayramların eski tadı yok. Eskiden bayramlar, heyecanla beklenir, bir hafta on gün önceden bayramı karşılama hazırlığına başlanırdı.

Şimdi öyle mi? Şimdi bayram var mı yok mu pek farkında olamıyoruz. Bayram geleneği, taşra kasabalarında, köylerimizde belki biraz olsun yaşamaktadır. Ama şehirlerde, metropollerde sadece tatil günü olarak değerlendirilmektedir. Gelenek ve Göreneklerimizin birer birer yok olması, topyekun kültürümüzün erozyona uğraması ne kadar acı.

 Öte yandan gelenekler, belli bir kültürle ve ruhla yoğurulunca değer taşıyor. Bir şeyin ruhu ölüp de, geriye sadece şekli kalınca acıklı görüntüler çıkıyor ortaya.

 Nitekim bazı geleneklerimiz, gösterişe dönüşmüştür.(2) Bayramları karşılama ve kutlama geleneğimiz de böyle bir tehlike ile karşı karşıya.

Bu hususta hızlı bir değişimin yaşandığı görmekteyiz. Zira artık bayramlar, tatil zamanı olarak algılanmaktadır kimi çevrelerce.

Tarih sosyolojisinin ortaya koyduğu gerçeklerden birisi, milletlerin zaaf ve çöküşlerinde, iç sebeplerin dış sebeplerden daha kuvvetli olduğudur.(3) Çöküşü hazırlayan iç sebeplerin en başında da kendi kültüründen, milli değerlerinden uzaklaşmak, yabancı kültür unsurlarına ve kültür değerlerine sahip çıkmak gelmektedir.

Oysa Sosyologlar, kültür unsurları arasında en az değişen ve değişmenin en uzun süreli olanının, gelenekler ve görenekler olduğunu ifade etmektedirler. Kendi kültürel değerlerine sahip çıkmayan, kültürel değerlerini nesilden nesile miras bırakma endişesini taşımayıp taklitçiliğe sığınan Milletler, horlanıp ezilmeye, silinip yok olmaya mahkûmdur. Tarihin çöplüğü, bu akıbeti yaşamış toplumlar ve milletler ile doludur.

Büyük Türk Sosyoloğu Ziya GÖKALP diyor ki: “Tarih boyunca kuvvetli kültürler, daima medeniyetlere galebe çalmışlardır. Çünkü medeniyetlerin beraberinde getirdikleri çeşitli zevkleri vardır. O zevkler, milletleri kolaylığa, tembelliğe alıştırırlar. Hâlbuki kültürde, insanları dinamik yaşatan gizli bir kuvvet saklıdır. Medeniyetlerin zevkleri içinde gevşeyen, dağılan tembelleşen Milletler, kültürüne sımsıkı bağlı Milletlerin hücumuna uğrayınca hezimeti yaşarlar. Bu bakımdan bir millet, hem ilimde. Teknikte gelişmeli, yükselmeli, hem de kendi kültür değerlerine sımsıkı bağlı kalmalıdır. Medeniyeti kültüre, kültürü de medeniyete tercih edemeyiz, ikisini de bir arada götürmeliyiz.(4)

 Teknolojik gelişmeleri ver sosyal hayattaki değişmeleri mutlaka yaşamalıyız. Bunları gözardı edemeyiz.

Ancak, gelenek ve göreneklerimizi de eski canlılığında yaşatmalı, nesilden nesile intikali hususunda da gerekli hassasiyeti göstermeliyiz. Yüzyılların birikimiyle oluşturduğumuz bayram kültürümüzü de bu çerçevede düşünüp değerlendirmeliyiz. Yoksa Ziya GÖKALP’ın işaret ettiği neticeye maruz kalırız.